آیه سوم

آیه سوم

(وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْض کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی

ارْتَضی‏ لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی‏ لا یشْرِکُونَ بی‏ شَیئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ)؛"1"

«خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین، جانشین 

[خود] قرار دهد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود] قرار داد. و آن دینی را که برایشان پسندیده 

است، به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و

هر کس پس از آن به کفر گراید؛ آنانند که نافرمانند».

در آیات پیش از این آیه، سخن از اطاعت و تسلیم در برابر فرمان خدا و پیامبر صلی الله علیه وآله است و در این آیه، بحث 

ادامه یافته و نتیجه این اطاعت ـ که همان حکومت جهانی است ـ بیان شده است. بر اساس آن، خداوند به کسانی که از شما 

ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‏اند، وعده می‏دهد که آنان را قطعاً خلیفة روی زمین خواهد کرد؛ همان گونه که 

پیشینیان را خلافت روی زمین بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، به طور ریشه‏دار و پا بر جا در صفحه زمین 

مستقر خواهد ساخت و خوف و ترس آنها را، به امنیت و آرامش مبدّل خواهد کرد. مردم تنها خدا را ‏پرستیده و چیزی را 

شریک او قرار نخواهند داد.

بعد از این برتری و فراگیری حکومت توحید و استقرار آیین الهی و از میان رفتن هر گونه اضطراب، ناامنی و شرک، 

کسانی که بعد از آن کفر بورزند، به یقین فاسق واقعی خواهند بود!

به هر حال مجموع آیه نشانگر این است که خداوند به گروهی از مسلمانان صالح و مؤمن، سه نوید داده است:

1. جانشینی و حکومت روی زمین؛

2. نشر آیین حق به طور اساسی و ریشه‌ای در جهان؛

3. از میان رفتن اسباب ترس و ناامنی.

نتیجه آنکه مردم در این دوران با نهایت آزادی، خدا را می­پرستند، فرمان­های او را گردن می­نهند، هیچ شریک و شبیهی 

برای او قائل نمی­شوند و توحید خالص را در همه جا می­گسترانند.

نکته‏ ها

1. بر اساس این آیه، افرادی قبل از مسلمانان دارای خلافت روی زمین بودند؛ حال اینان چه کسانی­اند؟ برخی از مفسران آن 

را اشاره به آدم و داود و سلیمان دانسته‏اند؛ چرا که قرآن دربارة آدم می‏فرماید: (إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَة)؛"2"«من در 

زمین خلیفه‏ای قرار می­دهم». درباره داود فرموده است: (یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْض)؛"3"«ای داود ما تو را خلیفه 

در روی زمین قرار دادیم». سلیمان نیز به مقتضای آیه شانزده سوره «نمل» وارث حکومت داود بود و خلیفه در روی زمین 

شد.

اما برخی دیگرـ مانند علامه طباطبائی ـ این معنا را بعید شمرده­اند؛ زیرا تعبیر (الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ)را متناسب انبیا ندانسته­اند. 

به نظر ایشان در قرآن، این تعبیر در مورد پیامبران به کار نرفته است؛ از این رو اشاره به امت­های پیشین است که دارای 

ایمان و عمل صالح بوده، در روی زمین حکومت یافتند.

جمعی دیگر معتقدند: این آیه اشاره به «بنی اسرائیل» است؛ زیرا آنها با ظهور موسی علیه السلام و در هم شکسته شدن 

قدرت فرعون، مالک حکومت روی زمین شدند؛ چنان که در آیه­ای آمده است:

(وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذینَ کانُوا یسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتی‏ بارَکْنا فیها)؛"4" «ما آن جمعیت مستضعف (مؤمنان 

بنی اسرائیل) را وارث مشارق و مغارب ـ زمینی را که پر برکت کردیم ـ قرار دادیم».

و نیز درباره همان­ها می‏فرماید:

(وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْض)؛ «ما اراده کرده‏ایم که قوم مستضعف ( مؤمنان بنی اسرائیل) را در روی زمین تمکین دهیم ( و 

صاحب نفوذ و مسلّط سازیم )».

2. این وعده الهی از آن کیست ؟

در این آیه خداوند وعده حکومت روی زمین، برتری دین و آیین و امنیت کامل را به گروهی از مؤمنان و صالحان داده 

است. اما در اینکه منظور از این گروه چه کسانی­اند؛ میان مفسران گفت و گو است.

برخی آن را اشاره به حکومت مهدی علیه السلام می‏دانند که شرق و غرب جهان، در زیر لوای حکومت آن حضرت قرار 

می‏گیرد، آیین حق در همه جا نفوذ می‏کند، ناامنی و خوف و جنگ از صفحه زمین بر چیده می‏شود و عبادت خالی از شرک،

برای جهانیان تحقق می‏یابد."5"

بدون شک آیه، هم شامل مسلمانان نخستین و هم حکومت حضرت مهدی علیه السلام می­شود. طبق عقیده عموم مسلمانان ـ 

اعم از شیعه و اهل تسنن ـ آن حضرت سراسر زمین را پر از عدل و داد می‏کند و او مصداق کامل این آیه است؛ ولی با این 

حال منعی از عمومیت و گستردگی مفهوم آن نیست.

اینکه برخی می‏گویند: کلمه «ارض» مطلق است و تمام روی زمین را شامل می‏شود و این منحصراً مربوط به حکومت امام 

مهدی علیه السلام است، با جمله «کما استخلف...» سازگار نیست؛ زیرا خلافت و حکومت پیشینیان به یقین در تمام پهنه 

زمین نبود.

به علاوه شأن نزول آیه نیز نشان می‏دهد که حداقل نمونه‏ای از این حکومت در عصر پیامبر صلی الله علیه وآله برای 

مسلمانان (هر چند در اواخر عمر آن حضرت)، حاصل شده است.

گفتنی است ثمرة تمامی کوشش‌های پیامبران و تبلیغات مستمر و پی‏گیر آنان و نمونه کامل حاکمیت توحید و امنیت کامل و

عبادت، در زمانی تحقق می‌یابد که حضرت مهدی علیه السلام ظهور می­کند."6"

همان­گونه که گفته شد این تفسیرها، به معنای انحصار مصداق آیه نیست؛ بلکه بیان مصداق کامل است. ابو بصیر از امام

صادق علیه السلام روایت کرده است: آن حضرت ذیل آیه شریفه چنین فرمود: «نزلت فی الْقَائِم وَ أَصْحَابه»؛"7" «[این آیه] 

در باره قائم علیه السلام و اصحاب ایشان نازل شده است».

علامه طباطبایی در این باره می­نویسد: «... این مجتمع طیّب و طاهر با صفاتی که از فضیلت و قداست دارد، هرگز تاکنون 

در دنیا منعقد نشده و دنیا از روزی که پیامبر صلی الله علیه وآله مبعوث به رسالت گشته، تاکنون، چنین جامعه‏ای به خود 

ندیده است. ناگزیر اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار حضرت مهدی علیه السلام خواهد بود؛ چون اخبار متواتری که از 

رسول خدا صلی الله علیه وآله و ائمه اهل بیت علیهم السلام در خصوصیات آن حضرت وارد شده، از تشکیل چنین 

جامعه‏ای خبر می­دهد. البته این در صورتی است که روی سخن در آیه را متوجه مجتمع صالح بدانیم، نه تنها حضرت

مهدی علیه السلام».

آن گاه ایشان ادامه می­دهد: «خواهید گفت: طبق این نظریه چه معنا دارد که روی سخن را در زمان نزول آیه به (الذین آمنوا

و عملوا الصالحات) کند، در حالی که مهدی علیه السلام آن روز نبود (نه خودش بود و نه یکی از اهل زمانش)؟

در پاسخ می‏گوییم: این سؤال ناشی از این است که پرسش کننده، میان خطاب­های فردی با خطاب­های اجتماعی خلط کرده 

است؛ چون خطاب ممکن است دو جور متوجه اشخاص شود: یکی اینکه اشخاصی را مورد خطابی قرار دهند؛ بدین جهت 

که خصوصیات خودِ آنان مورد نظر است. به طور دیگر اینکه همان اشخاص را مورد خطاب قرار دهند ـ نه از این جهت 

که شخصِ خود آنان مورد نظر باشد، بلکه ـ از این جهت که جمعیتی هستند دارای صفاتی معین. در صورت اول، خطاب از 

مخاطبان به غیر مخاطبان متوجه نمی شود و شامل آنها نمی گردد ـ نه وعده­اش، نه وعیدش ونه هیچ چیز دیگرش ـ و در 

قسم دوم اصلاً اشخاص دخالتی ندارند و خطاب متوجه دارندگان صفات کذایی است که در این صورت به دیگران نیز 

متوجه می‌شود.

در آیه شریفه، خطاب از قبیل خطاب­های دوم است که بیانش گذشت و اغلب خطاب­های قرآنی ـ که یا مؤمنان را مخاطب

کرده و یا کفار را ـ از این قبیل است»."8"

در مجمع البیان در ذیل آیه (وَعَدَ اللهُ الذینَ آمنوا مِنکُم... )آمده است: مفسران در اینکه (الذینَ آمَنوا مِنکُم) چه کسانی­اند، 

اختلاف دارند و از اهل بیت علیه السلام روایت شده که منظور، مهدی از آل محمد صلی الله علیه وآله است.

عیاشی به سند خود از علی بن الحسین علیه السلام روایت کرده است: وقتی این آیه را تلاوت کرد، فرمود: به خدا سوگند! 

ایشان شیعیان ما اهل‏بیت­اند که خدا این وعدة خود را در حق ایشان، به وسیله مردی از ما تحقّق می­بخشد و او مهدی این امت 

است. او کسی است که رسول­خدا صلی الله علیه وآله درباره‏اش فرمود: اگر از دنیا نماند مگر یک روز، خدا آن روز را آن 

قدر طولانی می‏کند تا مردی از عترتم قیام کند که هم نام من است. او زمین را پر از عدل و داد می‌کند، آن چنان که از ظلم و 

جور آکنده شده باشد. نظیر این روایت از ابی جعفر و ابی عبد الله علیهما السلام نقل شده است.

علامه طباطبایی در جمع بندی مباحث می‌نویسد: «از ائمه اهل بیت علیهم السلام در این باره اخباری روایت شده است. در 

گذشته هم بیان انطباق آیه بر مضمون این روایات گذشت و نیز در مجمع البیان بعد از نقل روایت بالا آمده است: بنابر این

مراد از (الذینَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصالحات) رسول خدا صلی الله علیه وآله و اهل بیت او علیهم السلام است»."9"

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

منابع و توضیحات:

1. نور (24)، آیه 55.

2. بقره (2)، آیه 30.

3. ص (37)، آیه 26.

4. اعراف (7)، آیه 137.

5. ر.ک: محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج15، ص218.

6. ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج 14، صص530 ـ 532

7.محمد بن حن طوسی(رحمه الله)،کتاب الغیبة،ص173_نعمانیرحمه الله،، الغیبة،ص240،ح35.

8 .ممحمد حسین طباطبایی، ترجمه المیزان،ج15،ص220.

9 .همان،ج15،ص225.