منجی در مسیحیت و آیین زردشت

منجی در مسیحیت و آیین زردشت

آشنایی با مسیحیّت

مسیحیت، یکی از بزرگ تریـن ادیـان جهـان ماننـد اسلام و یهودیت ، از ادیـان

ابراهیمی است که اصل خود را به ابراهیم خلیل (ع) بر می گرداند.

مسیحیّت با ظهور عیسی (ع) آغاز شد. او در میان بنی اسرائیل و در آغاز به عنوان

منجی موعود ایشان ظهور کرد ؛  ولی در نهایت همین یهودیان بودند که او را انکـار

کرده ودر پی اعدام وکشتن او بر آمدند. طبق بیان انجیل (کتاب مقدس مسیحیـان)

حضرت عیسی (ع) به صلیب کشیده شده و روی صلیب مُرد و او را دفن کردند؛ ولی

پس از سه روز از میان مردگان برخاست و پس از چهل روزارتباط با شـاگردان خود، 

به آسمان بالا رفت تا دوباره برای پادشاهی برگردد.*1

حضرت عیسی (ع) در آغـاز دعوت خود ، یـارانی را برگزید تا پیـام او را به همگان 

برسانند و این ها را معمولاً «شاگردان» آن حضرت می نامند .

حضرت عیسی(ع) دوازده نفر از شاگردان خود را برگزیده وآنان را رسول نامیـد*2.

رسولان آن حضرت در قرآن،«حواریون»خوانده شده اند و نام های ایشان در اناجیل

معروف است؛ مانند شمعون (پطروس)، یوحنّا، متّی و دیگران.*3

مسیحیان مجموعه ای با عنوان « کتاب مقدس» را کتاب آسمـانی  خود می داننـد. 

کتاب مقدس از دو بخش »عهد قدیم »و «عهد جدید» تشکیل شده است.عهد قدیم 

که همان تورات و ملحقات آن است بخش عمده کتاب مقدس و مشترک بین یهودیان 

ومسیحیان است و هر دو گروه، آن را مقدس و معتبر می دانند ؛ اما عهد جدید ویژه 

مسیحیت است و منبع اصلی اعتقادات آن ها به شمار می رود . عهد جدید شامل 27

 کتاب و رساله است ومعروفترین بخش های آن چهار انجیل منسوب به متّی، مرقس، 

لوفا و یوحنّا است؛ پس از آن کتاب «اعمال رسولان » است که به فعالیت های ایشان 

پرداخته و بخشی از نامه های آن ها را آورده است.

مسیحیـان انجیـل ها ونیز بقیه کتـاب هـای موجود در عهد جدید را از عیسی (ع)

نمی دانند؛ بلکه معتقدند پس از صعود عیسی (ع) به آسمـان به وسیله حواریون ( =

یاران خاص عیسی«ع») و پیروان او نوشته شـده است. البته باید دانست که اعتقـاد 

یهودیان ومسیحیان به عهد جدید ، همانند ایمان مسلمین به قرآن کریم است،یعنی

به کارگیری تعبیراتی مثل کتاب مقدس، کتاب خدا و وحی برای عهد عتیق و جدیـد

نیز معمـول است؛ زیرا مسیحیـان معتقدند که خداوند؛ کتـاب مقـدس را به وسیله 

الهامات روح القدس پدید آورده و برای این منظور ، مولفـانی از بشر را برای نوشتـن 

آنها برانگیخته است بنابراین همه مسیحیان معتقدند که اناجیل کنونی، زندگی نامه و

سخنان حضرت عیسی (ع) است :ه« متّی، مرقس، لوقا، یوحنِا» آن ها را نوشتـه انـد؛ 

ولی قرآن کریم آشکارا نزول انجیل برعیسی(ع) را بیان کرده است که آن کتاب،هیچ

گونه شباهتی با انجیل موجود ندارد.*4

عقاید مسیحیت سه محوراساسی دارد:

1 .بیشتر مسیحیان*5 در خداپرستی به مفهوم تثلیت (سه خدایی) معتقدنـد ودر

همان حال ، خود را موحّد می شمـارنـد و می گوینـد سه حقیقـت پـدر، پسـر و 

روح القدس یک حقیقت را تشکیل می دهند؛ ولی قرآن کریم مسیحیان را به سبب

تثلیت، کافر دانسته*6 و آن ها را از این اعتقاد باز داشته است.*7

2 .خداوند از روی رحمت بر روی بندگان ،حضرت عیسی (ع)را به کفار گنا هان بشر

، قربانی کرده است.*8

3 .مسیح(ع) پس از مصلوب شدن،دوباره بازگشته،بین مردم داوری خواهد کرد.*9

مسیحیت، فرقه ها ومذاهب فراوانی دارد که سـه مذهب « ارتـو دکس، کاتولیک و 

پروتستان» مهم ترین آن ها هستند.

مسیحیان در دین خود آیین های مختلفی دارند گه از جمله آن ها«غسل تعمید» و

«آیین توبه» است. نوزادان مسیحی ونیز آن ها که به دین مسیحیت وارد می شوند

به وسیله کشیش( روحانی مسیحی) غسل تعمید داده می شوند. به اعتقاد آن ها با

این غسل، شخص از گناهان گذشته پاک می شود؛ در مورد نوزادان نیز معتقدند که

آن ها از کناه اولیه آدم که از طریق وراثت منتقل شده ، پاک می گردند.

از آنجا که غسل تعمید تنهـا بک بار در زندگی مسیحیـان انجام می شود و ممکـن

 است پس از آن هم به گناها نی آلوده شوند «آیین توبه» وجود دارد. طبق این آیین 

افراد در برابر کشیش با صدای بلند به گناهان خود اعتراف می کنندوپس از آن برای

جلب رضایت الهی وبه عنوان کفّاره، انجام عملی مثبت مانند نماز یا روزه یا کمک به

فقرا را که از سوی کشیش تعیین می شود می پذیرند.*10

پس از انجام آن عمل، با اعلام عفو و آمرزش از سوی گشیش ، آیین توبه پایان یافته

گنهکار از عواقب گناه خود نجات می یابد و احساس آرامش می کنـد.پروتستـان ها

این مراسم را قبول ندارند و معتقدند برای توبه باید بدون واسطه به درگاه خدا رفـت 

و از او طلب بخشش کرد.*11

عیسی (ع)موعود یهود

حضرت عیسی (ع) در سرزمینی متـولد شد که به تـازگی زیر سلطه رومیـان قرار

 گرفته بود و در آن عصر،یهودیان به شکل نامطلوبی زیر یوغ بیگانگان قرار داشتند.

 نهضت های نافرجامی در گوشه وکنار فلسطین انجام شد؛ ولی بی رحمـانه سرکوب

شد. در چنین فضائی نهضت عیسی (ع) برای نجات یهود شکل گرفت و بـازماندگان 

نهضت های پیشین جذب این آیین شدند؛ زیرا اندکی پیش از قیام عیسی مسیح(ع)

حضرت یحیی بن زکریا(ع) پیامبر پرآوازه بنی اسرائیل در میان یهود قیـام کرد و به

آنان بشارت داد که: « توبه کنید زیرا ملکوت آسمان نزدیک است»*12

از دیدگاه بنی اسرائیل، ملکوت آسمـان گونه ای از حکومـت الهی بود که آرمـان

مقدس آنان به شمار می رفت و بسیاری از ایمان آورنـدگان به حضرت عیسـی(ع) 

یقین داشتند که وی به زودی پـادشـاه یک آرمـان شهر خدایی خواهد شد؛ ولی

وقتی دیدند که عیسی(ع) آرزوی آنان برای قیام یک مسیح پیروز را برآورده نکرد

و در تشکیل حکومت آرمانی بنی اسرائیل نا گام ماند و در نهایت به صلیب کشیده 

شد گفتند این دلیل است بر اینکـه او نه مسیحای موعود،بلکـه یکی از مدعیـان

بی شمار مسیحایی در تاریخ یهود بوده است ؛ ولی یاران او گفتند: اولاً او آمده بود

تا قربانی گناهان بشر شود و ثانیاً زودی برای واپسین داوری، رجعت خواهـد کرد و

این دو مسئله، زیر بنای مسیحیت شد.

بنابراین مهم ترین باوری که در دین مسیحیـت وجود دارد اعتقـاد به رستـاخیز و 

آرمان بازگشت عیسی در آخرالزمان است که زیر بنای اندیشه مسیحـی  و تبلیـغ 

مبلغان مسیحی بوده است.

مسیحیان ، کریسمس را جشن میلاد خداوند و نجات دهنـده خود می داننـد. سال 

مسیحی درفضایی آکنده از امید وانتظـار و دعـا برای بـازگشت عیسـی(ع) آغـاز 

می شود . به آنان توصیه شده است:

کمرهای خود را بسته ، چراغ های خود را افروخته دارید و شما مانند کسانی باشیـد که

انتظار آقای خود را می کشند که چه وقت از عروسی مراجعت می کند، تا هر وقـت که

 آید در را بکوبد ، بی درنگ برای او باز کنند.*13

بررسی مفهوم نجات و منجی در مسیحیّت

می توان گفت اندیشه«منجی موعود»در مسیحیت ، دارای دو مفهوم است؛موعودی

از بنی اسرائیل که ظهور کرد و رفت،و موعود مسیحی که خواهد آمد تا ملکوت خدا

را بر پا دارد. در مفهوم اول ، موعود مسیحیان ؛ مصداق همان مفهوم «ماشیح یهود»

است که به جـای بـازگرداندن ِ سروری ایشـان بـا مرگ فدیه وار خویش بـار گناه

 نخستین را از دوش مومنان به خویش برداشت؛ در حالی که در مفهوم دوم ، موعود

مسیحی همان عیسی(ع) است که پس از مصلوب شدن و عروج به آسمان، بار دیگر

باز خواهد گشت، تا پایان تاریخ را رقم بزند.

مطابق آنچه در کتاب مقدس آمده است، عیسی باز خواهد آمد ، تا در میان امت ها

داوری کند،و جهانیانی را که به او ایمان می آوردند رهایی بخشد، هستی را از فساد

رهایی دهد ، به جهان برکت دهد و ملکوت الهی را اقامه کند.

این وعده ها ، مسیحیان را در انتظاری تاریخی گه داشته است . بر اساس این باور ،

 عیسی (ع) به صورت ناگهانی و بدون اطلاع قبلی در جلال و هیبت پـدر و همـراه 

فرشتگان و با پیروزی وفتح خواهد آمد  *14 وبه دنبـال این بـازگشت پیروزمندانه

است که انتظار دیرین یهود را برآورده می کند و حکومت موعود را برقرار می سازد.

بنابراین چنان که منجی در دو بخش و با دو مفهوم در باور مسیحیان شکل گرفتـه

 است ، موضوع نجات بشر نیز در دو مرحله انجام پذیرفته و تحقق می یابد . مرحله

 اول، ظهور اولیه عیسی (ع)  است که پس از اندک زمانی از دعوت خود و پیـش از 

تحقق بخشیدن به آرمان یهود، به صلیب کشیده می شود و با این کار،خود را فدای 

تمام مسیحیان می کند که به او ایمان داشته یا خواهند داشت وآن ها را از گنـاه و 

پستی ای که نسلِ آدمی را گرفته است می رهاند؛ زیرا که به اعتقاد این قوم ، آدم و

حوا با خطای خود،نسل بشر را آلوده کردند و مسیح با فدا شدن خود در این مرحله

، سبب نجات بشر از گناه تاریخی شد.

مرحله دوم نجات، در رجعت عیسی(ع) و پایـان تاریخ  رخ خواهد داد؛ ولی دربـاره

 این مرحله از ظهور عیسی(ع) دو برداشت در مسیحیت وجود دارد . برداشت اصلی

و اساسی ، آن است که رجعت عیسی(ع) پایان عمر دنیا و هم زمان با قیامت است و

مسیح (ع) می آید، تا میان امت ها داوری کرده وحکومت خدا را آشکار کنـد؛ ولی

 مطابق عقیده گروه های دیگر از مسیحیت ، بازگشت اودر آغاز هزاره پایانی تاریخ 

دنیاست ومسیح در این دوره طولانی بر عالم ، حکومت نموده ، و عدالت را در زمین

 ایجاد خواهد کرد.*15

آشنایی با آیین زردشت

چند قرن پس ورود آریاییان به ایران ( پیامبری مصلح به نام زردشت، ظهور کرد و

ایرانیان را به آیین تازه ای دعوت نمـود و آییـن مغـان را که قبـل زردشـت بود ، 

برانداخت . درباره روزگار او اختلاف است؛ولی مشهور این است که او در سال 630

پیش از میلاد به پیامبری مبعوث شده است. زردشتیان معتقدند که او ایرانی و اهل

آذربایجان بوده ودرکوهی نزدیک دریاچه ارومیه به پیامبری رسیده است؛ به همین

علت آب دریاچه ارومیه برای ایشان مقدّس است.

زردشتیان به نام هایی چون مجوسی، کبر و پـارسی نیز خوانـده می شوند . کلمـۀ

 «مجوس» فقط یک بار در آیه هفـدهـم سوره حج آمـده و بیشتـرعلمـای اسلام ،

آنان را از اهل کتاب دانسته اند.

کتاب آسمانی زردشتیان«اوستا» نام دارد که به معنای اساس و بنیاد ومتن است که

پنج بخش دارد . معروف ترین بخش آن«گـاتهـا» (به معنای سرود) است که شامل 

دعـاهـا و معـارف دینی است و به خود زردشت نسبـت داده می شـود؛ولی سـایر 

بخش های اوستا را به پیشوایان دینی زردشت نسبت می دهند.

سه اصل گفتار نیک، پندار نیک و کردار نیک، مهم ترین آموزه های زردشت اسـت 

که مانند آن در احادیث اسلامی نیز آمده است:

الایمان تصدیق بالجنان واقرار بالّلسان و عمل

 بالارکان؛ *16

ایمان،عبارت استاز باور قلبی،اقرا زبانی وعمل با اعضاوجوارح.

احترام به آتش به عنوان یکی از مظاهر خدای روشنایی و افروخته نکه داشتن آن

و انجام مراسمی خاص در اطراف آن درمعابدی به نام«آتشکده »به رهبری موبدان

 مشخص ترین ویژگی این آیین است . مراسم چهارشنبه سوری در ایران با تعالیم

زردشتی ارتباط دارد.*17

منجی در آیین زردشتی

در هزاره گرایی زردشتی،انتظار ظهور سه منجی از نسل زردشت مطرح شده است

 که ظه.ر ایشان سبب تقویت این آیین گردیده و بدی ها و زشتی های اخلاقی را بر

طرف خواهد ساخت سه منجی بزرگ زردشتی که در طول سه هزاره پایانی، ظهـور 

می کنند ، عبارتند از : هوشیدَر، هوشیدَر ماه وسوشیانس(یعنی سودمند).

آخرین موعود زردشتی ، سوشیانس برگزیده ای از نسل زردشت است. او ماموریت

دارد دین او را به کمال رساندو از بیراهه و بدعت هـا پاک کند و ظلـم وستـم را از 

جهان برداشته، کارها را بر مبنای«گاهان»(= گاتها ، مقدس ترین بخش اوستا) قرار

دهد. پس از آن همه مردم ،مطیع فرمان های دینی و با یک دیگر دوست و مهربان

خواهند بود. خشکسالی و فقر و بدبختی از میان خواهد رفت و جهانِ آرمانی شکل

خواهد گرفت.بنا براین موعود رزدشتی اولاً فردی مشخص است که در اوستا به نام 

، معرفی شده است و ثانیاً با هدف نجات ِ جمعی ِ بشر ظهور خواهد کرد. 

البته بشارت های آشکار به ظهور سوشیـانس به عنـوان منجی موعـود بشر،نه در

«گاتها» بلکه در بخش های دیگر موجود است . در جاماسب نامه آمده است:

پیغمبر عرب ، آخر پیغمبران باشد که در میان کوه های مکه پیدا شود.او بابندگـان خود 

چیز خورد و به روش بندگان نشینـد ودین او اشرف ادیان باشد وکتاب او باطل گرداند

 همه کتاب ها را ...و از فرزندان دختر آن پیغمبر که خورشید جهان وشاه زنان نام دارد

 ، کسی پادشاه شود در دنیا به حکم یزدان که جانشین آخر آن پیغمبر باشد ... و دولت

 او نا به قیامت متصل باشد ...وهمه جهان را یک دین کندو دین گبری و زردشتی نماند

وپیغمبران خدا و حکیمان...و ابرها و بادها و مردان سفیدرویان در خدمت او باشند.*18

وجوه مشترک بین ادیان در حوزه موعود باوری

از مطالعه ادیان وتحقیق و بررسی درباره موضوع منجـی مـوعـود در آن هـا، این 

حقیقت ناب، آشکار می شود که موعود باوری، اندیشه ای جهانی است؛ به گونه ای

 که علاوه بر ادیان توحیدی بزرگ ( یعنی اسلام و مسیحیت و یهود) سایر آیین ها 

– از قبیل زردشت، هندو ، بودا،کنفوسیوس و دائو– نیز به ظهور موعودی در آینده

جهان معتقدند؛گرچه جایگاه نظری موعود باوری و نیز گرایش پیروان ادیان مختلف

به این عقیده، متفاوت بوده ودر یک سطح نیست .

در این بخش می خواهیم عناصری را بررسی کنیم که در جریان موعود بـاوری در

میان ادیان و ملل مختلف به عنوان عناصر اصلی و مشترک مطرح است:

یک . دخالت خدا در زمین

موعود باوری در همه ادیان - حتی آن ها که توحیدی نیستند -بر محور یک نجات 

بخشیغیبی و ماورائی است؛ یعنی نزد همه اقوام وملل جهان، ثابت است که انسان

با تکیه بر خود و بدون پشتیبانی ازعالم بالا و جهان غیب نمی تواند وضع نابسامان

موجود را به وضع مطلوب و آرمانی تغییر دهد و  باید دستی از غیب برآید و کـاری

بکند.

درست به همین دلیل،منجی موعود یهودیت ومسیحیت ، باید مسیحا(=مسح شده

خدا) باشد و منجی اسلام،مصلحی است از خاندان پیامبـر(ص) که از سـوی خـدا

تایید می گردد و به نیرو و امداد غیبی پشتیبانی می شود. *19و به عقیده  شیعـه، 

موعود، حجت خاص خدا و آخرین جانشین پیامبر اسلام (ص) است. در سایر ادیان

و مکاتب بشری نیز مسئله موعود به ماورای عالم ماده ارتباط دارد.*20

دو . چشم انداز روشن برای آیندۀجهان

در همه ادیان ، موعود باوری به معنای ضرورت تحقق همه آرمان ها ی بلند بشر در 

آینده جهان است.به بیان روشن تر به اعتقاد ملت ها و مذاهب،جریان موعود باوری

به حاکمیّت همه خوبی ها خواهد انجامید وظهور موعـود، هر گونه ظلـم و ستـم و

شرّ و بدی را از جهان بشریِ پاک خواهد کرد. این بشارت بزرگ و نشـاط آفرین در

کتب مقدّس همه ادیان آمده و در ذهن و اندیشه پیروان ادیان نیز حقیقت موعود با

مدینه فاضله و آرمان شهر انسان ها، پیوند خورده است.

آثار و برکاتِ اجتماعی موعود باوری

مخالفانِ اندیشۀ اصیل و آسمانی موعود باوری، با استناد به برخی رفتارهای غـلط 

اجتماعی مانند ظهور مدعیانِ مسیحایی یا مهدویّت و پیامدهای ناگوار این  پدیده،

تلاش می کنند که جریان عقیده به موعود را جریانی سراسر منفی و آسیب زا برای

بشر معرفی کنند؛*21در حالی که این جریان آثار و برکات اجتمـاعی و حتی فردی

فراوانی برای بشریت داشته و دارد  و سوء برداشت ها و سوء استفاده ها نمی توانـد

آن برکات و فوائد بزرگ را از میان بردارد .

 بعضی از مهم ترین آثار موعود باوری از این قرارند:

1 . شکل گیری آرمان معنوی

بدون شک عقیده به ظهور منجی الهی، در نهـاد بشر، آرمـانی معنـوی و بزرگ را 

فراهم می کند که نتیجه آن، تقویت خودباوری و اعتماد به نفس و حرکت در مسیر

 آرمان مقدّس خواهد بود . به عبارت دیگر ، اندیشه منجی موعود در ادیان با طرح 

الگوی جامعه مطلوب ، توقّع پیروان خود را برای فراهم شدن جامعه ای بالاتر ، بالا

می برد و همگان با توجه به آن قلّه خوبی ها ، دیگر به وضع موجود قانع نبوده ، در

پیِ رهایی از آن و رسیدن به جهان بهتر هستند.

2 . اُمید بخشی

ایمان به آینده روشن در پرتو ظهور موعود آسمانی، نور امید را در دل ها می تاباند؛ 

امید به رفع نگرانی ها ، ظلم ها و حق کشی ها ؛ امیـد به استقـرار عـدالت در همه

 بخش ها و ظهور همه فضیلت ها و خوبی ها. وروشن است که نقش امید به آینده در

 زندگی امروز بشر بسیار مهم است. و عاملی اسـت که پیـروان ادیـان را در مسیـر 

دینداری نگه داشته ودر برابر شبهات فرهنگی حفظ می کند.

به همین دلیل است که جریان موعود باوری ، پیوسته در کتب مقدس ادیان در قالب

 بشارت های انبیا و جانشینانآن ها و نیز بزرگان روحانی شان بیان شده ودر اسلام ،

 این بشارت در قرآن کریم و روایات فراوان آمده است.

3 . هویّت بخشی و از بین رفتن بحران معنوی

به دنبال شکل گیری آرمان معنوی و تحقق امید واقعی به آینده زیبا که در سـایه

موعود باوری رخ می دهد، افراد واجتماعِ مـوعـود بـاور ، برای زنـدگی و حیـات،

 فلسفه ای بزرگ و معنایی روشن و دلگرم کننده می یابند و از پوچی و بی هـدفی 

که اصل واساس هر انحرافی است ، رها می شوند.

عقیده به ظهور منجی موعود، سبب می شود هدفی روشن وبسیار والا برای حیـات 

دینی دینداران فراهم شود که هر یک از مومنان می توانددر تحقق ان هدف مقدّس

 ، سهمی داشته باشد و امکانات و استعداد خود را در مسیر آن موعود واهداف والای

او به کار گیرد. این کار کرد به خود سازی و زمینه سـازی برای ظهور موعود الهیدر

 فرهنگ اسلام و به ویژه شیعه، می انجامد.

4 . صبر و پایداری برای حق

کسی که به هدفی بزرگ می اندیشد و آینده جهان را آینده حاکمیت همه خوبی ها

می بینـد  برای تحقـق آن آینـده می کوشـد.او در ایـن راه، از دشمنی دشمنـان 

نمی ترسد ودر برابر هجوم آن ها ایستادگی می کند و حتّی هویت دینی و موعودی 

خود را حفظ می کند. بر این اساس است که روایات انتظار در فرهنگ شیعه، مسئله

 « انتظار و صبر» در کنار هم آمده است.

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

منابع وتوضیحات:

*1 البته قرآن در آیه157 سوره نساء،آشکارا این عقیده را رد کرده است. طبق 

تعالیم اسلامی عیسای مسیح به صلیب کشیده نشد ه است؛ بلکه عروج کرده و

هنگام ظهور حضرت مهدی (عج) به زمین باز می گردد وامـام مهدی(عج)را در

برنا مه الهی اش یاری خواهد کرد0

*2 لوقا ، 6:13.

*3 ر.ک: آشنایی با ادیان بزرگ،ص135.

*4 بر گرفته از آشنایی با ادیان بزرگ، ص163-165.

*5 برخی از فرقه های مسیحی ، موحّد هستند و به الوهیت و ازلیت عیسی مسیح

 و روح القدس اعتقادی ندارند.

*6 سوره مائده:73.

*7 سوره نساء 171.

*8 توضیح این مطلب در ادامه بحث تحت عنوان «بررسی مفهوم نجات ومنجی در

 مسیحیت»خواهد آمد.

*9 توضیح این عقیده در ادامه بحث می آید.

*10 گفتنی است که آیین توبه (وسایر آیین های مقدس) رایگان انجام می شود و

شایعاتی که درباره پرداخت پول برای بخشش گناه وجود دارد، بی اسـاس است . 

ر.ک:آشنایی با ادیان بزرگ، ص186.

*11در اسلام نیز توبه تنها به درگاه خداستو اعتراف به گناه تنها در برابر او و 

بخشش و مغفرت تنها به دست اوست.

*12متّی،3:2؛ مرقس1:4؛ لوقا3:3.    

*13 لوقا12: 35-36.

*14گونه شناسی اندیشه منجی موعود، ص227.

*15 اقتباس از: گونه شناسی اندیشه منجی ، ص249. نیز برگرفته از گفت و گوی

 آیت الله امامی کاشانی با رهبر ارامنه جهان، ذکر شده در :خطّ امان، ج2، ص77.

*16 بحار الانوار، ج69، ص73.

*17 اقتباس از: آشنایی با ادیان بزرگ، ص56 – 60.

*18 ظهور حضرت مهدی(ع) از دیدگاه اسلام، مذاهب و ملل جهان، ص352و356.

*19 ارشاد، ج2، ص340؛ معجم احادیث الامام المهدی، ج1، ح38، ص178.

*20 ر.ک: گو.نه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان ،ص480.

*21 گفتنی است که هر حققتی(حتی«خداپرستی: و نبوت!!) ممکن است مورد سوء

 استفاده شیادان قرار گیرد ؛ ولی هیچ عاقلی آثار و برکات این حقایق را برای بشر 

مومن و معتقد، انکار نمی کند.