آیه چهارم

آیه چهارم

(وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیراتِ أَینَ ما تَکُونُوا یأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمیعًا إِنَّ اللّهَ عَلی‏ کُلّ‏ِ شَی‏ءٍ قَدیرٌ)؛"1"

«و برای هر کسی قبله‏ای است که وی روی خود را به آن [سوی] می‏گرداند؛ پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی

گیرید. هر کجا که باشید، خداوند همگی شما را [به سوی خود باز] می‏آورد؛ در حقیقت، خدا بر همه چیز توانا است».

نکته‏ ها

1. روز جمع شدن یاران حضرت مهدی علیه السلام

در روایات متعددی از اهل بیت علیهم السلام، عبارت (أَینَ ما تَکُونُوا یأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمیعًا)، به جمع شدن یاران

واصحاب حضرت مهدی علیه السلام، هنگام ظهور تفسیر شده است. امام باقر علیه السلام در باره این آیه فرمود:

«یعْنِی أَصْحَابَ الْقَائِمِ الثَّلَاثَ مِائَةِ وَ الْبِضْعَةَ عَشَرَ رَجُلاً قَالَ وَ هُمْ وَ اللَّهِ الاُمَّةُ الْمَعْدُودَةُ قَالَ یجْتَمِعُونَ وَ اللَّهِ فِی سَاعَةٍ

وَاحِدَةٍ قَزَعٌ کَقَزَعِ الْخَرِیفِ»؛"2"

«منظور اصحاب امام قائم علیه السلام است که سیصد و چند ‏نفرند. به خدا سوگند! منظور از «امت معدوده» آنان 

هستند. به خدا سوگند! در یک ساعت همگی جمع می‏شوند؛ همچون پاره‏های ابر پاییزی که بر اثر تند باد، جمع و

متراکم می‌گردد».

امام علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز می­فرماید: «وَ ذَلِکَ وَ اللَّهِ أَنْ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا یجْمَعُ اللَّهُ إِلَیهِ شِیعَتَنَا مِنْ جَمِیعِ

الْبُلْدَانِ»؛"3"«به خدا سوگند! هنگامی که مهدی علیه السلام قیام کند، خداوند پیروان ما را از تمام شهرها گرد او جمع 

می‏کند».

این تفسیر از مفاهیم بطون آیه است؛ چرا که طبق روایات، آیات قرآن گاهی معانی متعددی دارد که یک معنا ظاهری و 

عمومی است و دیگری مفهوم درونی و به اصطلاح بطن آیه است که جز پیامبر صلی الله علیه وآله و امامان علیهم 

السلام و کسانی که خدا بخواهد، از آن آگاه نیستند.

از منظر این روایات، خدایی که قدرت دارد ذرات پراکنده خاک انسان­ها را در قیامت، از نقاط مختلف جهان جمع‏آوری 

کند؛ به آسانی می‌تواند یاران مهدی علیه السلام را در یک روز و یک ساعت، برای افروختن نخستین جرقه‏های انقلاب

و تأسیس حکومت عدل جهانی و پایان دادن به ظلم و ستم، گرد آورد.

علامه طباطبایی در ذیل آیه می­نویسد: «در اخبار فراوانی از طریق شیعه، نقل شده است: این آیه دربارة اصحاب قائم

آل محمد علیه السلام است و از بعضی استفاده می­شود: این از باب تطبیق و جری است»."4"

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

منابع وتوضیحات:

1 .بقره(2)،آیه148.

2 .محمد بن یعقوب کلینی، کافی،ج8،ص313.

3 محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج52، ص291،ح37.

4 .تفسیرالمیزان، ج1، ص467.

آیه سوم

آیه سوم

(وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْض کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی

ارْتَضی‏ لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی‏ لا یشْرِکُونَ بی‏ شَیئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ)؛"1"

«خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین، جانشین 

[خود] قرار دهد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود] قرار داد. و آن دینی را که برایشان پسندیده 

است، به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و

هر کس پس از آن به کفر گراید؛ آنانند که نافرمانند».

در آیات پیش از این آیه، سخن از اطاعت و تسلیم در برابر فرمان خدا و پیامبر صلی الله علیه وآله است و در این آیه، بحث 

ادامه یافته و نتیجه این اطاعت ـ که همان حکومت جهانی است ـ بیان شده است. بر اساس آن، خداوند به کسانی که از شما 

ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‏اند، وعده می‏دهد که آنان را قطعاً خلیفة روی زمین خواهد کرد؛ همان گونه که 

پیشینیان را خلافت روی زمین بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، به طور ریشه‏دار و پا بر جا در صفحه زمین 

مستقر خواهد ساخت و خوف و ترس آنها را، به امنیت و آرامش مبدّل خواهد کرد. مردم تنها خدا را ‏پرستیده و چیزی را 

شریک او قرار نخواهند داد.

بعد از این برتری و فراگیری حکومت توحید و استقرار آیین الهی و از میان رفتن هر گونه اضطراب، ناامنی و شرک، 

کسانی که بعد از آن کفر بورزند، به یقین فاسق واقعی خواهند بود!

به هر حال مجموع آیه نشانگر این است که خداوند به گروهی از مسلمانان صالح و مؤمن، سه نوید داده است:

1. جانشینی و حکومت روی زمین؛

2. نشر آیین حق به طور اساسی و ریشه‌ای در جهان؛

3. از میان رفتن اسباب ترس و ناامنی.

نتیجه آنکه مردم در این دوران با نهایت آزادی، خدا را می­پرستند، فرمان­های او را گردن می­نهند، هیچ شریک و شبیهی 

برای او قائل نمی­شوند و توحید خالص را در همه جا می­گسترانند.

نکته‏ ها

1. بر اساس این آیه، افرادی قبل از مسلمانان دارای خلافت روی زمین بودند؛ حال اینان چه کسانی­اند؟ برخی از مفسران آن 

را اشاره به آدم و داود و سلیمان دانسته‏اند؛ چرا که قرآن دربارة آدم می‏فرماید: (إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَة)؛"2"«من در 

زمین خلیفه‏ای قرار می­دهم». درباره داود فرموده است: (یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْض)؛"3"«ای داود ما تو را خلیفه 

در روی زمین قرار دادیم». سلیمان نیز به مقتضای آیه شانزده سوره «نمل» وارث حکومت داود بود و خلیفه در روی زمین 

شد.

اما برخی دیگرـ مانند علامه طباطبائی ـ این معنا را بعید شمرده­اند؛ زیرا تعبیر (الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ)را متناسب انبیا ندانسته­اند. 

به نظر ایشان در قرآن، این تعبیر در مورد پیامبران به کار نرفته است؛ از این رو اشاره به امت­های پیشین است که دارای 

ایمان و عمل صالح بوده، در روی زمین حکومت یافتند.

جمعی دیگر معتقدند: این آیه اشاره به «بنی اسرائیل» است؛ زیرا آنها با ظهور موسی علیه السلام و در هم شکسته شدن 

قدرت فرعون، مالک حکومت روی زمین شدند؛ چنان که در آیه­ای آمده است:

(وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذینَ کانُوا یسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتی‏ بارَکْنا فیها)؛"4" «ما آن جمعیت مستضعف (مؤمنان 

بنی اسرائیل) را وارث مشارق و مغارب ـ زمینی را که پر برکت کردیم ـ قرار دادیم».

و نیز درباره همان­ها می‏فرماید:

(وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْض)؛ «ما اراده کرده‏ایم که قوم مستضعف ( مؤمنان بنی اسرائیل) را در روی زمین تمکین دهیم ( و 

صاحب نفوذ و مسلّط سازیم )».

2. این وعده الهی از آن کیست ؟

در این آیه خداوند وعده حکومت روی زمین، برتری دین و آیین و امنیت کامل را به گروهی از مؤمنان و صالحان داده 

است. اما در اینکه منظور از این گروه چه کسانی­اند؛ میان مفسران گفت و گو است.

برخی آن را اشاره به حکومت مهدی علیه السلام می‏دانند که شرق و غرب جهان، در زیر لوای حکومت آن حضرت قرار 

می‏گیرد، آیین حق در همه جا نفوذ می‏کند، ناامنی و خوف و جنگ از صفحه زمین بر چیده می‏شود و عبادت خالی از شرک،

برای جهانیان تحقق می‏یابد."5"

بدون شک آیه، هم شامل مسلمانان نخستین و هم حکومت حضرت مهدی علیه السلام می­شود. طبق عقیده عموم مسلمانان ـ 

اعم از شیعه و اهل تسنن ـ آن حضرت سراسر زمین را پر از عدل و داد می‏کند و او مصداق کامل این آیه است؛ ولی با این 

حال منعی از عمومیت و گستردگی مفهوم آن نیست.

اینکه برخی می‏گویند: کلمه «ارض» مطلق است و تمام روی زمین را شامل می‏شود و این منحصراً مربوط به حکومت امام 

مهدی علیه السلام است، با جمله «کما استخلف...» سازگار نیست؛ زیرا خلافت و حکومت پیشینیان به یقین در تمام پهنه 

زمین نبود.

به علاوه شأن نزول آیه نیز نشان می‏دهد که حداقل نمونه‏ای از این حکومت در عصر پیامبر صلی الله علیه وآله برای 

مسلمانان (هر چند در اواخر عمر آن حضرت)، حاصل شده است.

گفتنی است ثمرة تمامی کوشش‌های پیامبران و تبلیغات مستمر و پی‏گیر آنان و نمونه کامل حاکمیت توحید و امنیت کامل و

عبادت، در زمانی تحقق می‌یابد که حضرت مهدی علیه السلام ظهور می­کند."6"

همان­گونه که گفته شد این تفسیرها، به معنای انحصار مصداق آیه نیست؛ بلکه بیان مصداق کامل است. ابو بصیر از امام

صادق علیه السلام روایت کرده است: آن حضرت ذیل آیه شریفه چنین فرمود: «نزلت فی الْقَائِم وَ أَصْحَابه»؛"7" «[این آیه] 

در باره قائم علیه السلام و اصحاب ایشان نازل شده است».

علامه طباطبایی در این باره می­نویسد: «... این مجتمع طیّب و طاهر با صفاتی که از فضیلت و قداست دارد، هرگز تاکنون 

در دنیا منعقد نشده و دنیا از روزی که پیامبر صلی الله علیه وآله مبعوث به رسالت گشته، تاکنون، چنین جامعه‏ای به خود 

ندیده است. ناگزیر اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار حضرت مهدی علیه السلام خواهد بود؛ چون اخبار متواتری که از 

رسول خدا صلی الله علیه وآله و ائمه اهل بیت علیهم السلام در خصوصیات آن حضرت وارد شده، از تشکیل چنین 

جامعه‏ای خبر می­دهد. البته این در صورتی است که روی سخن در آیه را متوجه مجتمع صالح بدانیم، نه تنها حضرت

مهدی علیه السلام».

آن گاه ایشان ادامه می­دهد: «خواهید گفت: طبق این نظریه چه معنا دارد که روی سخن را در زمان نزول آیه به (الذین آمنوا

و عملوا الصالحات) کند، در حالی که مهدی علیه السلام آن روز نبود (نه خودش بود و نه یکی از اهل زمانش)؟

در پاسخ می‏گوییم: این سؤال ناشی از این است که پرسش کننده، میان خطاب­های فردی با خطاب­های اجتماعی خلط کرده 

است؛ چون خطاب ممکن است دو جور متوجه اشخاص شود: یکی اینکه اشخاصی را مورد خطابی قرار دهند؛ بدین جهت 

که خصوصیات خودِ آنان مورد نظر است. به طور دیگر اینکه همان اشخاص را مورد خطاب قرار دهند ـ نه از این جهت 

که شخصِ خود آنان مورد نظر باشد، بلکه ـ از این جهت که جمعیتی هستند دارای صفاتی معین. در صورت اول، خطاب از 

مخاطبان به غیر مخاطبان متوجه نمی شود و شامل آنها نمی گردد ـ نه وعده­اش، نه وعیدش ونه هیچ چیز دیگرش ـ و در 

قسم دوم اصلاً اشخاص دخالتی ندارند و خطاب متوجه دارندگان صفات کذایی است که در این صورت به دیگران نیز 

متوجه می‌شود.

در آیه شریفه، خطاب از قبیل خطاب­های دوم است که بیانش گذشت و اغلب خطاب­های قرآنی ـ که یا مؤمنان را مخاطب

کرده و یا کفار را ـ از این قبیل است»."8"

در مجمع البیان در ذیل آیه (وَعَدَ اللهُ الذینَ آمنوا مِنکُم... )آمده است: مفسران در اینکه (الذینَ آمَنوا مِنکُم) چه کسانی­اند، 

اختلاف دارند و از اهل بیت علیه السلام روایت شده که منظور، مهدی از آل محمد صلی الله علیه وآله است.

عیاشی به سند خود از علی بن الحسین علیه السلام روایت کرده است: وقتی این آیه را تلاوت کرد، فرمود: به خدا سوگند! 

ایشان شیعیان ما اهل‏بیت­اند که خدا این وعدة خود را در حق ایشان، به وسیله مردی از ما تحقّق می­بخشد و او مهدی این امت 

است. او کسی است که رسول­خدا صلی الله علیه وآله درباره‏اش فرمود: اگر از دنیا نماند مگر یک روز، خدا آن روز را آن 

قدر طولانی می‏کند تا مردی از عترتم قیام کند که هم نام من است. او زمین را پر از عدل و داد می‌کند، آن چنان که از ظلم و 

جور آکنده شده باشد. نظیر این روایت از ابی جعفر و ابی عبد الله علیهما السلام نقل شده است.

علامه طباطبایی در جمع بندی مباحث می‌نویسد: «از ائمه اهل بیت علیهم السلام در این باره اخباری روایت شده است. در 

گذشته هم بیان انطباق آیه بر مضمون این روایات گذشت و نیز در مجمع البیان بعد از نقل روایت بالا آمده است: بنابر این

مراد از (الذینَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصالحات) رسول خدا صلی الله علیه وآله و اهل بیت او علیهم السلام است»."9"

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

منابع و توضیحات:

1. نور (24)، آیه 55.

2. بقره (2)، آیه 30.

3. ص (37)، آیه 26.

4. اعراف (7)، آیه 137.

5. ر.ک: محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج15، ص218.

6. ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج 14، صص530 ـ 532

7.محمد بن حن طوسی(رحمه الله)،کتاب الغیبة،ص173_نعمانیرحمه الله،، الغیبة،ص240،ح35.

8 .ممحمد حسین طباطبایی، ترجمه المیزان،ج15،ص220.

9 .همان،ج15،ص225.

حدیثی از امام باقر (ع) در مورد قیا م و غلبه حجت بن الحسن(عج)در دوران قیامشان بر دشمنان

عَن أبی جعفر(ع) قال: القائِمُ مِنّا مَنصُورٌ بالرُّعبِ، مُؤیّدٌ بالنَّصر، تُطوى‏ له الأرضُ وَتظهَرُ لَهُ الکنوزُ ویبلغُ سُلطانه المشرقَ والمغرِبَ ویُظِهرُ اللَّهُ دینهُ على الدّینِ کُلّه ولو کَرِهَ المُشرکون فلا یَبقى‏ على وجهِ الأرضِ خرابٌ إلّا عمّر وینزلُ روحُ‏اللَّهِ عیسى بن مریم فیُصلّی خلفه.

قیام کننده از ما منصور به رعب و مؤیّد به نصر است. زمین از براى او در نوردیده شود و گنج‏هاى پنهان را براى او آشکار کند. سلطنت و حکومت او شرق و غرب را فرا خواهد گرفت و خداوند منان، به دست او دین خود را بر همه دین‏ها غالب گرداند، اگر چه مشرکان را خوش نیاید. در روى زمین هیچ خرابى باقى نماند، مگر این که آبادش کند و روح اللَّه، عیسى بن مریم از آسمان نازل شده و بر او اقتدا کند و پشت سرش نماز بخواند.

مهدیا ! همه آباد نشینان ز خرابی ترسند من خرابت شدم و دم به دم آباد شدم

امید غریبانه تنها کجایی چراغ سر قبر زهرا کجایی